Güney Azerbaycanlı Türklerin 2020’de Azerbaycan’a Destek Eylemleri

RECEB HASANBEYLİ

Tarihçe

Azerbaycan’ın bağımsızlık mücadelesi, bu bağımsızlığa yeniden kavuşması ve daha sonra yaşanan Birinci Karabağ savaşı güneyli soydaşlarımız tarafından her zaman dikkatle izlenmiştir.  Bu etkinlikleri izlemenin ve desteklemenin yanı sıra, bu etkinliklere de yakından katıldılar.  Bu kişiler arasında Meydan hareketine aktif olarak katılan Muhammed Hatemi Tanteki, [1] İsfandiyar Coşkun, [2] Sirus Tebrizli, [3] ülkenin en trajik anlarında burada olan ve olayların fotoğraflarını çekerek, tüm dünyaya duyuran Rıza Dikkati de var. [4] aralarında Ruhulla Dadaşnejad’ın da bulunduğu, Celal Musapur gibi Karabağ’da savaşan güneyden gelen onlarca Türkü örnek verebiliriz.

Ayrıca bağımsız Azerbaycan’da farklı zamanlarda meydana gelen olaylara Güney Azerbaycan Türkleri tarafından desteklenipdir.  Çoğu zaman bu destek eylemleri durduruldu ve bunlara katılanlar ya tutuklandı, işkence gördü ya da zulme uğradı.  Mesela Birinci Karabağ Savaşı sırasında Tahran Üniversitesi’ndeki Türk öğrenciler Ermenistan’a karşı protesto yürüyüşü düzenledi.  Öğrenciler önce üniversitenin bahçesinde toplandı.  Daha sonra üniversiteden çıkıp sokağa çıkmak istediler.  Üniversite yönetimi onların gitmesini engellemek için kapıları kapattı.  Bunun üzerine öğrenciler üniversitenin kapılarını kırarak Devrim Caddesi boyunca yürüdü.  “Azerbaycan yalnız değilsin, biz de varız” ve “Karabağ canım gözüm, Karabağ tatlı sözüm” yazılı pankartlar taşıdılar.  Daha sonra Ermeni büyükelçiliği önüne giderek işgali kınadılar ve protesto ettiler.  Sonraki yıllarda Güney Azerbaycan ve İran’da Türklerin yaşadığı bölgelerde Karabağ meselesi sürekli gündemde tutuldu.

Haziran 2004’te Ermeni devlet temsilcileri ekonomik işbirliği amacıyla Erdebil’e geldi.  Ermenistan heyetinde sözde Dağlık Karabağ Cumhuriyeti’nden temsilcilerin de yer aldığının ortaya çıkması üzerine yerel halk protesto gösterisi yaptı.  Bu da işe yaramayınca Erdebil’in Serçeşme camisinde grup halinde oturma grevi başladılar.[5] Camiye saldıran güvenlik güçleri, greve oturan kişileri dövdü ve tutukladı.  Ulusal kültür aktivisti Abbas Lisani, bayılıncaya kadar dövüldü ve bir battaniyeyle örtüldü.[6]  Bu dayak sonucu birkaç kaburga kemiği ve burnu kırılmış, akciğeri ve böbreği hasar görmüştü.  Daha sonra bilinmeyen bir yerde 2 gün tek kişilik hücrede tutuldu.  Erdebil İhtilal Mahkemesi 7. Dairesi’ne götürüldükten sonra bir ay daha tutuklu kalmasına karar verildi.  Bundan sonra Lisani, Erdebil hapishanesinde hücre hapsinde tutuldu.  Buraya defalarca tıbbi yardım başvurusunda bulunmasına ve bunun için açlık grevine girmesine rağmen talebi kabul edilmedi.  22 Temmuz 2004’te 200 milyon riyal kefaletle tutuksuz yargılanmak üzere serbest bırakıldı.  Daha sonra kamu düzenini bozmaktan 800.000 riyal para cezasına ve 15 kırbaç cezasına çarptırıldı.[7]

Tebriz “Traktör” futbol kulübünün yanı sıra diğer Azerbaycan şehirlerinin futbol ve voleybol takımlarının taraftarları, defalarca Azerbaycan ve Karabağ hakkında sloganlar attı, Azerbaycan bayrağını ve çeşitli pankartları açtı.  Çoğu durumda bu pankartlar ellerinden alınıdı.

Ermenistan Cumhurbaşkanı Nikol Paşinyan, 27 Şubat 2019’da Tahran’daki “Ararat” spor kompleksinde Ermeni toplumuyla bir araya geldi.  Bu toplantıda katılımcılarla selfie çektirdi ve üzerinde “Karabağ Ermenistan’dır ve son” sloganlı pankart açtı.[8]  Pankartta toprak iddiasının bulunması ve toplantının Hocalı soykırımından bir gün sonra yapılması tüm dünyada Azerbaycanlılar tarafından protestoyla karşılandı.  1 Mart 2019’da Güney Azerbaycanlı aktivistler Tahran’da bulunan kompleksin duvarına “Karabağ Azerbaycan’ın ayrılmaz bir parçasıdır” sloganını yazdılar.[9]

1 Mart 2019’da Tebriz’de “Traktör” ile “Sepahan” futbol kulüpleri arasında oynanan maçı izlemeye gelen Ehsan Ismayildokht, Mehdi Hamzei ve Babek Siyami adlı 3 Sulduzlu kişi tutuklandı.

Bunun nedeni ise Azerbaycan’ı desteklemek için yüzlerine “Karabağ” yazmalarıydı.[10]  1 ay 10 günlük tutukluluğun ardından serbest bırakılan Ehsan İsmaildokht, ülkeyi terk etti ve daha sonra sırtındaki işkence izlerinin fotoğrafını çekerek paylaştı.[11]  Maç sırasında stattaki taraftarlar, “Karabağ bizimdir, bizim olacaktır!” sloganları attı.  [12] diye bağırdı.  Ayrıca “Karabağ Azerbaycan’ın toprağıdır” ve “Karabağ bizimdir, bizim olacaktır!”  2 pankart[13] ve Azerbaycan bayrağını kaldırdılar.[14][15]  Maçın ardından Güney Azerbaycan stadyumunu terk ederken pankart ve bayrak asmakla suçlanan 29 kişi tutuklandı.[16]

2 Mart 2019’da Güney Azerbaycanlı aktivistler tarafından Tahran’daki Ermeni konsolosluğu binasının duvarlarına “Karabağ Azerbaycan’ın ayrılmaz bir parçasıdır” yazılı broşürler yapıştırıldı.[17]

Daha sonra 9 Mart 2019’da Urmiye’nin “90” futbol kulübü ile Buşehr’in “Şahin” futbol kulüpleri[18] arasındaki maçta ve 14 Mart ve 5 Nisan’da Tebriz’de oynanan “Traktör” maçında, Futbol kulübünün maçlarında yasaklara ve zulme rağmen taraftarlar “Karabağ bizimdir, bizim olacak!”  sloganlarını kullandılar.[19]

3 Eylül 2020’de İran Kupası’nın final maçı Tahran’da yapıldı.  Tebriz’in “Traktör” futbol kulübü, Tahran’ın “İstiklal” futbol kulübünü mağlup ettikten sonra zaferi kutlayan taraftarlar, Tahran sokaklarında “Karabağ bizimdir, bizim olacak” sloganları attı.[20]

Nisan 2020’de Ermenistan Silahlı Kuvvetleri tarafından işgal edilen Hankendi’de [21] çekilen video görüntüleri Azerbaycan’ın her iki kesiminde de protestolara neden oldu.  Bu görüntülerde Ermeniler, İran’ın akaryakıt kamyonlarını filme alarak Hankendi’ye gelişlerini protesto ettiler.[22]  Sözde rejimin İran’dan ucuz ve kalitesiz akaryakıt aldığını söylediler.  Bunun üzerine Azerbaycan İran’dan resmi soruşturma talep etti ancak İran bu iddiaları reddetti.

Azerbaycan eski Dışişleri Bakanı Tofig Zülfugarov, Haziran 2020’de verdiği bir röportajda, Rusya’nın Ermenistan’a sağladığı silahların İran üzerinden teslim edildiğini kaydetti.[23]

Tovuz savaşı

12 Temmuz 2020’de Azerbaycan-Ermenistan sınır hattında başlayan Tovuz çatışmalarının ardından Güney Azerbaycanlı Türkler Tebriz, Urmiye, Erdebil, Zencan, Sulduz ve Tahran şehirlerinde Azerbaycan’a destek eylemleri çağrısında bulundu.[24] Mitingler başlamadan önce İranlı güvenlik yetkilileri, farklı şehirlerde yaşayan ulusal aktivistleri arayarak onları uyardı ve mitinge katılmaları halinde tutuklanmakla tehdit etti. Gerçekleşecek birçok eylem polis tarafından engellendi. Eylemin gerçekleştirildiği gün tüm kentlerde kentin ana cadde ve meydanları güvenlik birimleri tarafından kontrol altına alındı. Bölgeye çok sayıda güç sevk edildi. Eylemlere katılmak üzere önceden belirlenen yerlerde toplanan kişiler alandan uzaklaştırıldı. Birçoğu dövüldü ve tutuklandı. Buna rağmen bazı kentlerde eylem düzenlendi.

16 Temmuz’da Tebriz’deki Azerbaycan Konsolosluğu önünde yerel halk tarafından Azerbaycan’a destek eylemi düzenlendi. Eyleme katılanlar, Ermenistan’ın saldırısını kınayarak, “Azerbaycan var olsun, istemeyen kör olsun!”, “Karabağ bizimdir, bizim olacak” diyerek sloganlar attı. Daha sonra gösteri dağıtıldı ve çok sayıda kişi tutuklandı.[25] Eylemde gözaltına alınan Hekime Ahmedi, Yasemen Zaferi, Sadullah Sasaniyan, Rahim Sasaniyan ve Mehdi Purali, Ocak 2021’de Tebrizin ikinci ceza mahkemesi tarafından “kamu düzenini bozmak”, “yasadışı olaylara katılarak kamu düzenini bozmak” ve “memurlara isyan” suçlamalarıyla suçlanarak 1’er yıl hapis ve 60 kırbaç cezasına çarptırıldı.[26]

16 Temmuz’da Ferit Khorşidi, Urmiye’deki polis karakoluna çağrıldı. İlk gün serbest bırakılmasına rağmen bir gün sonra güvenlik güçleri tarafından tekrar gözaltına alınarak Urmiye Merkez Cezaevi’ne götürüldü. Salar Tahir Afşar, emniyet teşkilatına bağlı emniyet ekipleri tarafından gözaltına alınarak tutuklandı. 21 Temmuz’da her biri 50 milyon Tümen teminatı karşılığında duruşma gününe kadar geçici olarak serbest bırakıldı. Her iki ulusal aktivist de “İran İslam Cumhuriyeti’ne karşı propaganda yapmak” ve “ulusal güvenlik ve kamu düzenini ihlal etmekle” suçlandı. Ağustos ayında ulusal aktivist Ferit Khorşidi, aleyhine delil yetersizliğinden beraat etti.[27]

16 Temmuz’da Tahran’daki Ermenistan Büyükelçiliği önünde Azerbaycan’a destek eylemi sırasında Hamid CABBARLİ, Hüseyin Şahidi, Hadi Alişi ve Yagub Mecidi tutuklanarak Evin Cezaevi’ne götürüldü. 20 Temmuz’a kadar yakınlarına nerede tutuldukları konusunda tek bir kelime bile söylenmedi.[28] Hüseyin Şahidi, Hadi Alişi ve Yagub Majidi 20 Temmuz’da kefaletle serbest bırakıldı, ancak Hamid Cabbarlı serbest bırakılmadı. Hamid Cabbarli o gün ailesini aradı ve Evin’in cezaevinde olduğunu söyledi. Türkçe konuştuğu için gardiyanlar ona Farsça konuşması gerektiğini bağırdılar ve ardından görüşme kesildi.[29] Daha sonra onu iki DAİŞ’liyle aynı hücreye koydular. 7 gün tutuklu kaldıktan sonra 27 Temmuz’da mahkeme tarihine kadar teminat karşılığında geçici olarak serbest bırakıldı.

İkinci Karabağ Savaşı

27 Eylül 2020’de İkinci Karabağ Savaşı’nın başlamasının ardından bir grup güneyli Azerbaycanlı, Azerbaycan adına savaşmak için gönüllü olmak üzere Tebriz’deki Azerbaycan konsolosluğuna başvurdu.  Konsolos Aliyannagi Hüseynov kendilerine desteklerinden dolayı teşekkür etti.[30]

Birkaç gün sonra Güney Azerbaycanlı Türklerin çektiği video görüntüleri ve fotoğraflar sosyal ağlarda yayıldı.  Bu çekimlerde, Rusya’dan alınan askeri malların İran topraklarında bulunan Norduz sınır kapısı üzerinden Ermenistan’a nakledildiği görülüyordu.[31]  Bu durum Güney Azerbaycan Türklerinin protestolarına neden oldu.  29 Eylül’de İran Dışişleri Bakanlığı bu iddiaları reddetti.  Daha sonra Azerbaycan’da faaliyet gösteren kitle iletişim araçları, İran topraklarından Ermenistan’a askeri teçhizat götürüldüğünü gösteren video görüntülerini paylaştı.  Ardından Azerbaycan milletvekili Sabir Rüstemhanlı, İran’ın çeşitli ülkelerden Ermenistan’a silah nakliyesi yaptığını söyledi.  İran Cumhurbaşkanılığı İdaresi Başkanı Mahmud Vaezi, Azerbaycan Başbakan Yardımcısı Şahin Mustafayev ile yaptığı telefon görüşmesinde bu iddiaları reddetti.  Bu söylentilerin iki ülke arasındaki ilişkileri bozmayı amaçladığını ekledi.[32]  İran Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Saeed Khatibzadeh, 5 Ekim’de Tahran’da düzenlediği basın toplantısında, İran’ın sınırından Ermenistan’a silah ve askeri araç nakledilmesine izin vermediğini belirtti.  Ancak daha sonra İran devletine bağlı medya, bu konuyla ilgili ayrı haberler hazırlayarak, görüntülerde gösterilen kamyonların, Ermenistan hükümetinin daha önce Rusya’dan satın aldığı Kamaz kamyonları olduğunu kaydetti.[33]  Ancak görüntülerde gösterilen Kamaz marka araçların sivil değil askeri araçlar olduğu da ortaya çıktı.  Raporlarda 670 tırın bulunduğu belirtiliyor.  Mart 2024’te “Bakü TV”ye röportaj veren İran’ın Azerbaycan Büyükelçisi Seyyed Abbas Musavi, bu Kamaz’ların Ermenistan’daki Rus üssüne ait olduğunu söylemişti.[34]

Bu olayların ardından Güney Azerbaycan Türkleri çeşitli tarihlerde, başkent Tahran dahil birçok şehirde Azerbaycan’ı desteklemek, İran ve Ermenistan aleyhine protestolar düzenlediler.[35]  Tebriz ve Tahran’da Azerbaycan bayrağı göndere çekildi.  Eyleme katılanlar, “Karabağ bizimdir, bizim olacaktır!”, “Ermenistan’ı korumak suçtur, suçtur” sloganları attı.  Ayrıca eyleme katılanlar, Rusya’nın gönderdiği askeri kargonun İran üzerinden Ermenistan’a teslim edilmesine itiraz ederek Norduz sınır kapısının kapatılmasını talep etti.[36]  Erdebil, Tebriz, Urmiye, Zencan, Culfa, Alamdar, Hiyav, Kaleyber, Makı, Marağa, Merend, Sulduz, Parsabad ve Tahran şehirlerinde yüzlerce Güney Azerbaycan Türk protestocu tutuklandı, dövüldü ve işkence gördü.  Polis ve güvenlik güçleri gösteriye göz yaşartıcı gaz, plastik mermi ve cop kullanarak sert müdahalede bulundu.  Gözaltına alınanların hepsi eylemlerde yakalanmadı.  Protestolardan önce veya sonra onlarca Türk ulusal kültür aktivisti evlerinde veya işyerlerinde tutuklandı.

Erdebil

29 Eylül 2020’de aktivistler Erdebil şehrinin Cıral Parkı’nda Azerbaycan Ordusuna ve İran’ın Ermenistan’a yaptığı yardıma destek amacıyla bir protesto eylemi düzenledi. “Senin zaferin bizim zaferimizdir, Azerbaycan askeri” yazılı pankart açtılar. Eyleme katılanlar İran rejiminin güvenlik güçleri tarafından dövüldü ve tutuklandı.[37] Gözaltına alınanları bir odaya topladıktan sonra içeriye biber gazı sıktılar. Tutuklananlardan bazılarının gazın etkisiyle yüzlerinin derisi soyuldu. Bunlardan görme engelli olan Seccad Colani darp edildi ve burnu kırıldı.[38]

30 Eylül 2020’de Erdebil’de çok sayıda ulusal aktivist, Şeyh Safi’nin türbesi önünde Latin alfabesiyle yazılmış “Arkanızda bir millet, Azerbaycan ordusu” yazan bir posterle fotoğraf çektirdi.[39] Bunun üzerine 1 Ekim 2020’de Meysam Colani ve Ali Hayırcı’nın evi polis ve güvenlik güçleri tarafından basılarak tutuklandı. Güvenlik güçleri bahçe duvarını aşarak Ali Hayircı’nın evine baskın düzenledi. Daha sonra kendisini, tutuklanmalarını engellemeye çalışan aile üyelerini ve komşularını dövüp hakaret ettiler.[40] Olay videoya kaydedildi ve bu görüntüler halk arasında protestolara neden oldu. Daha sonra Ali Hayırcı’nın eşi Efsane Ekberzade, kocasının durumunu öğrenmek için Erdebil Savcılığı’nın 10’uncu dairesine başvurdu. Hakim tarafından hakarete uğradı ve tutuklandı. Bir günlük gözaltının ardından serbest bırakıldı.[41] Aralık 2020’de Erdebil 2. Ceza Mahkemesi 110. Dairesi, Meysam Colani ve Ali Hayırcı’yı “kafa karışıklığı yaratarak kamu düzenini bozmaya katkıda bulunmak” suçundan 4’er ay hapis ve 20’şer kırbaç cezasına çarptırdı.[42]

Erdebil güvenlik güçleri de o gece Muhsin İsmaili Ağdam ve Samet Nazmi’nin evlerine baskın düzenleyerek onları tutuklamaya çalıştı. Ancak komşularının güvenlik güçlerine direnmesi nedeniyle eylemcileri tutuklamak mümkün olmadı.[43]

Erdebil’deki eylemde tutuklanan 74 yaşındaki Perviz Siyabi, 5 Ekim’de kefaletle geçici olarak serbest bırakıldı. Serbest bırakıldıktan sonra dövüldüğünü göstermek için vücudunun resimlerini paylaştı. Fotoğraflarda sırtındaki ve kollarındaki morluklar, ağır şekilde dövüldüğünü gösteriyor.[44]

Savaşın başlamasının ardından büyük bir kalabalığa hitap eden Azerbaycanlı ulusal kültür aktivisti ve o dönemde Erdebil’de tutuklu bulunan düşünce mahkumu Abbas Lisani’nin akrabalarıyla görüşmesi ve telefonda görüşmesi yasaklandı.[45] Daha sonra bir süre izin verdiler ama 13 Kasım’da bu yasak yeniden getirildi. Abbas Lisani, kendisine uygulanan yasakları protesto etmek amacıyla 20 Kasım’da cezaevi müdürü ofisinde 5 saatlik oturma eylemi düzenledi. Eylem sonrasında yakınlarının kendisini ziyaret etmesine izin vermelerine rağmen telefon görüşmesi yasağını kaldırmadılar.[46]

9 Ekim 2021’de birçok ulusal kültür aktivisti Erdebil şehir mahkemesi tarafından mahkum edildi. Hüseyin Balahani, Asgar Ekbarzade, Mustafa Pervin, Murtaza Pervin, Mucteba Pervin, Hamid Haydari, Mohammad Colani, Subhan Bahshi, Mehdi Huşmend, Behmen Haircı ve Seccad Colani, İran İslam Cumhuriyeti Ceza Kanunu’nun 607. Maddesi uyarınca suçlu bulunarak cezaya çarptırıldı. Her birine 7 ay 16 gün hapis ve 74 kırbaç cezası verildi.[47]

 

Tebriz

1 Ekim’de Tebriz halkı Azerbaycan Ordusunu desteklemek ve İran’ın Ermenistan’a yaptığı yardıma karşı bir gösteri düzenledi. Burada gerçekleşen eylem en büyüğü olduğu için tutuklananların çoğu Tebriz’deydi. Eyleme katılanlar, “Yaşasın Azerbaycan”, “Karabağ bizimdir, bizim olacaktır”, “Ölmeye hazırız, Babak’ın askerleriyiz” sloganları attı.[48] Güvenlik güçleri eyleme müdahale ederek eylemi dağıttı.[49] Yaklaşık 40 kişi tutuklandı ve çok sayıda katılımcı dövüldü. Rastaküçe Caddesi’nde bir grup vatandaş, gözaltına alınan miting katılımcılarından bazılarını çevik kuvvet polislerinin elinden almayı başardı.

“Gel gardaşım Meydana, silah gedir Erivan’a ”, Tebriz, 18 Ekim 2020.

İlerleyen günlerde Tebriz’de birçok küçük eylem yaşansa da, “Karabağ’a Destek” adı verilen ikinci büyük eylemin 18 Ekim’de yapılması planlandı. Ulusal aktivistlerin bu çağrısının ardından İran İstihbarat Bakanlığı çalışanları birçok aktivisti telefonla arayarak tutuklamakla tehdit etti, bir kısmını da ETTELAAT’a (İran İstihbarat ve Güvenlik Bakanlığı) çağırdı. 17 Ekim’deki eylem öncesinde Rasul Rezevi, Hüseyin Amir-Hicri ve Hüseyin Mohammadiyan gibi aktivistler tutuklanmıştı. Daha sonra tutuklamaların hukuka aykırı olduğunu belirterek açlık grevine başladılar.[50]

Tehdit, şiddet ve tutuklamalara rağmen 18 Ekim’de Tebriz’de “Karabağ’a Destek” eylemi düzenlendi. Polisin sert müdahalesine rağmen eylem aralıklı olarak gece saatlerine kadar devam etti. Eylemi izleyenler “Gel gardaşım Meydana, silah gedir Erivan’a ”, “Karabağ bizimdir, bizim olacak”,[51] “Ermenistan’ı korumak suçtur, suçtur”, Tebriz, Bakü, Ankara, selam olsun Turan’a! Gibi sloganlar attılar Ayrıca “Norduz gerek kapalı” sloganını kullanarak İran ile Ermenistan arasındaki Norduz sınır kapısının kapatılmasını talep ettiler. Eylemde erkeklerin yanı sıra çok sayıda kadın da gözaltına alındı. Hatta bazıları çocuklarıyla birlikte gözaltına alındı.[52] Şima Elmasi, Habibe Barki, Mina Velipour, Sara Turi’nin yanı sıra Fatima İbrahimzade ve kızı Kevser Nimeti ile Mehtab Asgarinejad ve kızları Aylin Şirzadi tutuklandı.[53]

Gözaltına alınanlardan Siyamek Kuşi, geçici olarak serbest bırakıldıktan sonra gözaltına alındıkları ETTELAAT birimine bağlı gözaltı merkezinde müfettişlerin tutukluları dövdüğünü ve ailelerine hakaret ettiğini, tutuldukları 2 gün boyunca kendilerine içecek su bile verilmediğini söyledi. Gözaltına alındı, yemek isteyenler odadan çıkarılarak dövüldü. Ayrıca gözaltı merkezinde tutuklananlar arasında 30’dan fazla erkek ve 10’dan fazla kadın gördüğünü de sözlerine ekledi.[54]

Zencan

30 Eylül’de Zencan’da bir grup genç Azerbaycanlı, Olcaytu Hudabende’nin mezarı önünde “Vatan haritalardaki çizilen sınırlardan ötedir” yazılı bir poster açtı.[55]

1 Ekim’de Zencan halkı Azerbaycan’a destek vermek için şehrin ana meydanında toplandı. Ancak eylem başlamadan önce güvenlik görevlileri meydana geldi. Karabağ’a destek veren pankart ve pankart açanlar, sivil polisler tarafından şiddete maruz kaldı ve dövüldü. Güvenlik yetkilileri tarafından tutuklanan çok sayıda protestocu, diğer protestocuların yardımıyla serbest bırakıldı. Eylem, dağılmasından 1 saat sonra yeniden başladı. Katılımcılar, “Karabağ bizimdir ve bizim olacaktır” sloganı attı. Ancak güvenlik güçlerinin müdahalesiyle eylem yine bölündü ve aralarında Ekber Karabağı ve Mecid Kerimi de bulunduğu çok sayıda kişi gözaltına alındı.[56]

Urmiye
1 Ekim’de Urmiye’nin İmam ve Atayi caddelerinde mitingler düzenlendi. Mitinglere güvenlik görevlileri müdahale etti. Sonuç olarak Huşeng Negizade, Emir Gevheri, Sehend Behnemun, Rıza Halili, Cevat Rızayi, Aşkan Saadetmehr, Abulfazl Askeri tutuklandı. Daha sonra bazıları geçici olarak serbest bırakıldı. 22 Kasım’da Yunus Şirzad Cavan, Ramin Huda Bahş, Salar Tahir Afşar, Sehend Behnemun, Hüsniya İntihabi Hasanluyi, Ramin Dehgan, İrfan Mehdi Hanlı Saatlu, Emir İzzeti Haydarlu, Ferhad Muhammedi, Cevad Rızayi ve diğer aktivistler Urmiye Generali’nde tutuklandı ve 8- Devrimci Savcılığı’na çağrıldılar.

Hudaferin

18 Ekim 2020’de Hudaferin yerleşim yeri Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri tarafından Ermeni işgalinden kurtarıldı. Daha sonra Hudaferin ilçesinde yaşayan Güney Azerbaycanlı Türkleri Azerbaycan askerlerine tezahürat yaptığı videolar sosyal ağlarda yayıldı. Burada toplanan halk, askerleri alkışlayarak, “Azerbaycan bir olsun, istemeyen kör olsun”, “Yaşasın Azerbaycan” gibi sloganlar attı. Askerler de halkın sloganlarına destek verdi.[57] İlerleyen günlerde polis ve güvenlik güçleri halkın nehir kıyısına gitmesini yasakladı.

Daha sonra Hudaferin ilçesine “İmam Zaman” mekanik tugayı konuşlandırıldı.[58] 24 Ekim’de bölgeyi ziyaret eden İslam Devrim Muhafızları Kara Kuvvetleri Komutanı Mohammed Pakpur, tugayın Hudaferin ilçesi sakinlerini ve sınırlarını korumak için burada konuşlandırıldığını söyledi.[59] Ancak ordunun savaş sırasında Azerbaycan sınırına konuşlanması ve eğitim vermesi yerel halk tarafından protestoyla karşılandı.[60]

Karadağ’da yaşayan ulusal aktivist Vugar Nemat, RFE/RL’nin Azerbaycan servisine röportaj verdikten sonra 30 Ekim’de Keleyber’ın ETTELAAT güçleri tarafından tutuklandı. Bu röportajda Güney Azerbaycanlı Türklerin savaşları ve Azerbaycan ordusunun ilerleyişini sevinçle izlediklerini söyledi .61

Diğer bölgeler

1 Ekim’de Tahran’da İmam Hüseyin Meydanı ve 17 Şehriver Caddesi’nde Azerbaycan’a destek mitingi başladı.[62] Eyleme katılanlar, Azerbaycan bayrağını kaldırarak, “Ermenistan’a destek vermek suçtur”, “Norduz kapatılmalıdır”, “Yaşasın Azerbaycan”, “Karabağ can Karabağ, ben sana kurban Karabağ” ve “Karabağ bizimdir, bizim olacaktır”.[63]

Hiyav ve Mugan bölgelerinde düzenlenen destek eylemlerinde Vehid Khavandi, Siyamek Seyfi, Kazım Safabahş, Mehdi Ibadullahi, Şehruz Himmetoğlu ve Peyman Ağayi gözaltına alındı. Sulduz’da halk Azerbaycan’a destek eylemi yapmak için belediyeye başvursa da hiçbir yanıt alamadı. Eylem gününden bir gün önce çok sayıda ulusal aktivist gözaltına alındı.

4 Ekim’de Said Sultani ve Babek Kıyumers Culfa şehrinde tutuklandı. Tebriz’deki ETTELAAT gözaltı merkezinde ve daha sonra Tebriz hapishanesinde 2 aydan fazla gözaltında tutuldular. Her ikisi de Aralık 2021’de Tebriz Devrim Mahkemesi 3. Şubesi tarafından İran Ceza Kanunu’nun 499. maddesi uyarınca “ülkenin güvenliğini baltalamak amacıyla yasadışı gruplara üye olmak” suçlamasıyla 2’şer yıl hapis cezasına çarptırıldı.

Ekim ayında Aydın Hilali, Nadarlı ilçesindeki dükkanının üzerini boyadı: “Karabağ bizimdir, bizim olacaktır!” sloganının yer aldığı bir poster astı. Bunun ardından dükkanı İran polisinin kamusal alan kontrol birimi tarafından kapatıldı. Murtuz Nurmohammadi ve Hüseyin Amani bu posterle ilgili olarak İran polisinin istihbarat dairesine çağrıldı.[64]

Birkaç gün önce 18 Ekim’de “Ermeni teröristlere destek vermeyin!” eylem çağrısı yapıldı. Bu çağrıda eylemin gerçekleşeceği yer ve zamanlar belirtilir. Organizatörler dağıttıkları posterde Norduz sınır kapısının kapatılmasını ve İran’ın Ermenistan’a verdiği desteğin durdurulmasını talep olarak dile getirdiler.[65]

18 Ekim’de Reşt kentinde Gilan vilayetinin İslam Kültür ve İrşat Dairesi önünde kentteki Türk halk tarafından Azerbaycan ordusuna destek eylemi düzenlendi. Eyleme katılanlar “Biz Azerbaycan’ın destekçisi değiliz, biz Azerbaycanın ta kendisiyiz” yazılı pankart açtı.[66] Bundan sonra Vedud Asadi, Mohammad Ayni, İbrahim Genci tutuklandı. Muhammad Ayni, “sistem aleyhine propaganda” ve “ulusal güvenliğe aykırı hareket” suçlamalarıyla yargılandı ve toplam 2 yıl 7 ay hapis cezasına çarptırıldı.

Azerbaycan’a destek beyanları;

Güney Azerbaycan Demokratik Türk Birliği (GADTB), 27 Eylül’de, Azerbaycan ordusunun işgal altındaki toprakların terörle mücadele operasyonuyla kurtarılmasını doğru bir adım olarak ve uluslararası hukuk normlarına uygun olarak desteklediklerini açıkladı. bu konuda Azerbaycan devletinin ve Azerbaycan ordusunun yanındayız.[67]

1 Ekim’de İran’da yaşayan 100 Azerbaycanlı görüntü yönetmeni, Ermenistan’ın Azerbaycan’a yönelik askeri saldırısını kınayan ve Karabağ’ın Azerbaycan ordusu tarafından kurtarılmasına desteklerini ifade eden bir bildiri yayınladı.[68]

Azerbaycan’ı desteklemekten tutuklanan kişiler, iktidar yapıları tarafından Azerbaycan adına casusluk yapmak ve Azerbaycan’ın ortağı olmakla suçlandı, bu nedenle insanlar bunu 1 Ekim’de Azerbaycan Cumhuriyeti ve ordusunu desteklemek ve ayrıca Azerbaycan hükümetini protesto etmek için protesto ettiler. İran, “Biz Azerbaycan’ın ta kendisiyiz!” denilen eylemi başlattılar Eyleme katılanlar, “Azerbaycan’ın destekçisi değiliz, Azerbaycan’ın ta kendisiyiz” yazılı pankartlar taşıyarak fotoğraf çektirdi ve bunları sosyal ağlarda paylaştı.[69] Eyleme binlerce vatandaş katıldı.[70]

Kaşkayı Türklerinin ulusal-kültürel, siyasi ve sosyal aktivistleri, 1 Ekim’de Ermenistan’ın Azerbaycan’a yönelik askeri saldırısını kınamanın yanı sıra, işgal altındaki bölgeleri Ermeni işgalinden kurtarmak için askeri operasyonlara başlayan Azerbaycan Ordusunu destekleyen ortak bir bildiri yayınladı. Bu açıklamada ayrıca Azerbaycan topraklarının işgalden kurtarılması için mücadeleye hazır olduklarını da belirtmişlerdir.[71]

3 Ekim’de Uluslararası Af Örgütü, aralarında Esger Akbarzade, Murtaza Pervin, Mustafa Pervin, Muhammad Colani, Meysam Colani ve Ali Hayırcının da bulunduğu ve protestoların ilk gününde Erdebil’de tutuklanan 20 Türk aktivistin durumuyla ilgili endişelerini dile getirdi.[72 ]

3 Ekim’de İran’da yaşayan 669 Türk şair, yazar ve bilim adamı, Güney Azerbaycan Şairler ve Yazarlar Birliği’nin organizasyonuyla Azerbaycan’a destek veren bir açıklama yaptı. Açıklamalarında Karabağ’ın kayıtsız şartsız Ermeni işgalinden kurtarılmasını talep ettiler.[73]

Ekim ayında bir grup Güney Azerbaycanlı feminist Karabağ ihtilafına ilişkin bir bildiri yayınladı. Bu bildiride savaşı kınadılar ve işgale son verilmesinin yanı sıra barışın sağlanmasına yönelik BM kararlarının uygulanmasını talep ettiler.[74]

6 Ekim’de Güney Azerbaycan’da faaliyet gösteren Azerbaycan Öğrenci Hareketi, Azerbaycan’a destek bildirisi yayınladı. Öğrenci Hareketi’nin bildirisi, Tebriz, Hamedan, Urmiye, Gilan, Zencan, Erdebil ve Tahran gibi şehirlerdeki üniversitelerde faaliyet gösteren çeşitli öğrenci örgütleri, dergiler ve dernekler tarafından imzalandı.[75]

Tutuklulara destek

Ağustos 2020’de Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Azerbaycan diasporasının üyeleri, İran İslam Cumhuriyeti’nin Washington’daki çıkarlarını temsil eden ofis binası önünde bir protesto düzenledi. Bir bildiri yayınladılar ve İran hükümetinin Azerbaycanlıların haklarını savunan ulusal aktivistlere yönelik artan baskısını kınadılar. Ayrıca ulusal aktivistler Dr. Latif Hasanlı, Abbas Lisani, Alirıza Ferşi, Behnam Şeyhi, Hamid Manafi Nadarlı Çeşitli şehirlerde Temmuz 2020’de Azerbaycan Cumhuriyetine destek amacıyla düzenlenen mitinglere katılan ve tutuklanan Yasemen Zaferi, Hekime Ahmedi, Sadullah ve Rehim Sasaniyan, Hamid Cebbarlı, Maksud Fazlı ve diğerlerinin serbest bırakılmasını talep etti.[76]

Karabağ’a destek amacıyla düzenlenen mitinglerde insanların tutuklanmasına karşı çeşitli bölgelerdeki duvarlara sloganlar yazıldı. Erdebil’deki duvarlara “Azerbaycanlı sanatçılar ve siyasi aktivistleri özgür bırakın”, “Karabağ’ı destekleyen aktivistleri özgür bırakın” gibi sloganlar yazıldı.[77]

Azerbaycan Cumhuriyeti’nde yaşayan insan hakları savunucuları, 14 Ekim 2021’de Güney Azerbaycanlı Türk aktivistlerin tutuklanmasına ilişkin BM İnsan Hakları Komitesi, Uluslararası Af Örgütü ve İran’a başvuruda bulundu. Güvenlik güçlerinin aktivistlere yönelik fiziksel güç ve işkence uygulamasını, insanlık dışı davranışlarını, insan hakları ihlali olarak tutuklanmalarını şiddetle kınadılar ve derhal serbest bırakılmalarını talep ettiler.[78]

Savaş bittikten sonra

Savaşın bitiminden sonra Güney Azerbaycanlı Türkler, Azerbaycan’ın toprak bütünlüğünün yeniden sağlanması münasebetiyle çeşitli şehirlerde zafer yürüyüşleri düzenlediler, tatlılar dağıttılar, kurbanlar sundular. Bu etkinliklerin bazılarına müzik ve dans da eşlik etti. Ancak İran güvenlik güçleri bu olayları engelledi, bazılarını tutukladı, bazılarını da tutuklamakla tehdit etti. Tebriz, Erdebil, Urmiye gibi şehirlerin merkezi meydanlarına erişimi kısıtladılar. Özel polis memurları şehir merkezlerinde yoğunlaşmıştır.[79]

Şuşa’nın serbest bırakıldığı haberinin ardından Urmiye’nin merkezi caddeleri olan Hayyam ve İmam caddelerinde halka şeker dağıtıldı. Dükkanların önünde tatlıların ve içeceklerin olduğu masalar kuruldu. Akşam Urmiye, Goşaçay, Tebriz ve çeşitli bölgelerde bulunan “Parke-jangali” parkında zaferi kutlamak için havai fişekler atıldı.[80]

Makü (Makı)şehrinde zaferi kutlayan Azerbaycanlılar, şehrin sokaklarında Azerbaycan bayrakları ve çeşitli sloganlarla konvoy düzenledi.[81] Makü sakini Ali Hüseynnejad, Şuşa’nın kurtuluşu nedeniyle memleketindeki halka şeker dağıttı. Sarab şehrinde Firuz Akili ve Babek Delkhuni, Karabağ’ın kurtuluşunu kutlamak için kurban kestikleri için tutuklandı.[83]

Kasım 2020’de Abbas Lisani’nin oğlu Oktay Lisani, Şuşa’nın işgalden kurtarılması vesilesiyle şeker dağıttığı için Erdebil Kamu İkram Tesisleri Kontrol Dairesi tarafından “kamuoyunu rahatsız etmekle” suçlandı. Erdebil pazarındaki dükkânı kapatıldı ve orada çalışmaya devam etmesi yasaklandı.[84]

Tikantepe şehrinde vatandaşların bayram etkinliğine Kamu İkram Tesisleri Kontrol Dairesi amirleri tarafından saldırı düzenlendi. 16 yaşındaki Emir Rıza Muradi Pehlivan, 16 yaşındaki Hüseyin Sedri ve 15 yaşındaki Ali Sedri tutuklandı. Daha sonra güvenlik güçleri, etkinliğe katılan üç ulusal kültür aktivisti Macit Zahidpur, Saeb Nehavendi Tikantepe ve Abdullah Gulami’yi de tutukladı. Bunun nedeni, havai fişek attıkları ve Azerbaycan’ın savaştaki zaferi hakkında ulusal sloganlar attıkları videonun yayılmasıydı. Gözaltına alınanlar saatlerce süren sorgunun ardından serbest bırakıldı. Karabağ’ın bağımsızlığını kutlamak amacıyla çektikleri video klibi yeniden paylaşmaları halinde tutuklanacakları tehdidinde bulunuldu.[85]

Son

Tutuklama haberlerini takip ederek, 2020 yılında İran’da Azerbaycan’a destek, İran ve Ermenistan’ı protesto amacıyla düzenlenen eylemlerde 300’e yakın Azerbaycanlının tutuklandığını tahmin etmek mümkün. Tutuklananlar arasında sadece protestocular değil Azerbaycan’ın zaferi nedeniyle kurban kesen, şeker dağıtan, havai fişek atan kişiler de rejim tarafından gözaltına alındı. Bunların arasında kadınlar, yaşlılar, gençler ve engelliler vardı. Hatta bazı kadınlar çocuklarıyla birlikte gözaltına alındı. Örneğin Tebriz’de gözaltına alınan Fatma İbrahimzade, 13 yaşındaki kızı Kevser Nemati’nin önünde sorguya çekildi ve işkence gördü.[86] Tutuklular, gözaltı sırasında ve sonrasında cezaevlerinde dövüldü ve taciz edildi. Ayrıca bazı durumlarda tutuklananların gerek güvenlik güçlerinin baskısı nedeniyle gerekse gelecekte ülkede yaşamayı düşündükleri için ya da işlerini kaybetmek istemedikleri için herhangi bir internet sitesinde veya raporda isimlerinin geçmesini istemedikleri dikkate alınmalıdır. Bu nedenle aileleri tutuklananlarla ilgili bilgi vermiyor.

Güney Azerbaycanlı Türklerin baskısıyla İran topraklarından Ermenistan’a getirilen Kamaz askeri TIR’ları bir süre sonra sınırda alıkonuldu ve savaşın sonuna kadar Ermenistan’a girişlerine izin verilmedi. Ancak bu konu netleşmeden birkaç gün içerisinde askeri malzemeler Ermenistan’a teslim edildi. Bu yüklerin içinde ne olduğu tam olarak bilinmiyor. Ancak her halükarda İranlı yetkililerin onayladığı kamyonlar bile askeri amaçlıydı, bu dönemde Ermenistan topraklarına ne kadar askeri kargonun geçtiğine dair bir bilgi yok.

Gazeteci Perviz Yari, Mart 2021’de verdiği röportajda eylemler sırasında ve sonrasında 2020’de 242 Türk aktivistin tutuklandığını kaydetti. Tutuklananlar arasında onlarca kadın da vardı. Eyleme katılanlardan bazıları da kırbaçlandı. İnsan hakları savunucuları Jele Tebrizli ve Şahin Hıyavlı’ya göre mahkemelerin bu cezayı vermelerindeki amaç ulusal aktivistlerin onurunu aşağılamaktı.[87]

Bu yazıyı yazmaktaki amacım bu zor günlerde soydaşlarımızın yanımızda olduğunu göstermektir. Bazen her gün Güney Azerbaycan ile ilgili haberleri takip eden ben bile o dönemin olaylarını unutuyorum. Bu yazının konunun farkında olanlara olduğu kadar bilmeyenlere de bir anı kitabı olmasını diliyorum. Soydaşlarımızın acılarını unutmayalım ve bir gün desteğimize ihtiyaç duyacaklarını bilelim. O gün çok uzakta değil.

—————————————————————————————————————————————–

[1]  Muhammed Hatami Tantekin, Tebriz’de kurulan Azerbaycan Milli Hükümeti döneminde ADF gençlik örgütünün bir üyesiydi. Ulusal hükümetin çöküşünden sonra kendisi ve ailesi Azerbaycan’ın kuzeyine taşındı. 20. Yüzyılın sonlarında Azerbaycan’da gerçekleşen Ulusal Kurtuluş Hareketi’nin ana öncü güçlerinden biri olan Çenlibel örgütünü kurdu. Kanlı Ocak olaylarının ardından Halil, Rıza Ulutürk ile birlikte Sovyet hükümeti tarafından tutuklanarak Moskova’daki Lefortovo hapishanesine götürüldü. 9 ay tutuklu kaldıktan sonra geri döndü ve Kurtuluş Taburu’nun bir parçası olarak Birinci Karabağ Savaşı’na katıldı.
[2]  İsfendiyar Coşgun – Tebriz’de kurulan Azerbaycan Milli Hükümeti döneminde adanmışlar grubunun bir üyesiydi. Ulusal hükümetin dağılmasının ardından ailesiyle birlikte Azerbaycan’ın kuzeyine taşındı. 1948 yılında İsmail Tarıkpeyman ile birlikte asıl amacı gençler arasında siyasi propaganda yapmak ve bütün bir Azerbaycan’ı inşa etmek olan “Genç Muhafızlar” adında gizli bir örgüt kurdu. Daha sonra örgüt dağıtıldı ve üyeleri Sibirya’ya sürüldü. Sovyet hükümetine karşı muhalif olarak tanındı. “Çenlibel” ve “Birlik” kuruluşlarının kuruluşunda görev aldı. 1989’daki eylemlerden birinde 31 kişiyle birlikte tutuklandı. Gerek tutuklanması sırasında dayak yemesi, gerekse tutulduğu hücreye gaz sıkılması sağlığını olumsuz etkiledi. Cezaevinden çıktıktan sonra hayatını kaybetti.
[3]Sirus Tebrizli – Tebriz’de doğdu, Ulusal Kurtuluş Hareketi’nin önde gelen isimlerinden ve Yeni Azerbaycan Partisi’nin kurucu üyelerinden biriydi. Azerbaycan Milli Meclisi 1. Ve 2. Dönem milletvekili aynı zamanda 1997-2000 yıllarında Azerbaycan Basın ve Enformasyon Bakanı olarak görev yaptı. 2007 yılında bir konuşmasında parti üyelerini ve bazı hükümet yetkililerini eleştirdiği için partiden ihraç edildi.
[4] Rıza Dıkkati – Tebriz doğumlu, fotoğrafçı ve foto muhabiri. 1981’den beri Fransa’da yaşıyor. National Geographic Society’nin fotoğrafçısıdır. Kanlı Ocak trajedisinden sonra ülkeye geldi. Burada olanları gizlice filme aldı, ardından fotoğrafları yabancı ülkelerde yayınladı. Birinci Karabağ Savaşı sırasında Azerbaycan’a geldi. Burada birçok önemli tarihi anı fotoğraflayarak yurt dışına duyurdu.

[5] Təbrizdə Ermənistanın konsulluğu açılır / Azadlıq Radiosu
[6] Abbas Lisani- Prisoner of Conscience / Amnesty International
[7] UA 163/06. Incommunicado detention/Fear of torture/Medical concern / Amnesty International
[8] Սելֆի Իրանի հայ համայնքի հետ՝ «Արարատ» ակումբում:) / Nikol Paşinyanın rəsmi feysbuk hesabı
[9] Güney Azərbaycandan ermənilərə cavab: Araratın divarında “Qarabağ Azərbaycanın ayrılmaz parçasıdır” şüarı yazıldı-Şəkil / GADTB
[10] بازداشت سه تن از هواداران تیم تراختور در ورزشگاه سهند / araznews.org
[11] СМИ: В Иране к азербайджанцам, задержанным за протесты против провокационного селфи Пашиняна, применяются пытки – ФОТО – ВИДЕО / 1news.az
[12] Qarabağ bizimdi bizim olacaq şüarı Təbrizdə / GADTB
[13] Qarabağ bizimdir bizim olacaq baneri Təbrizdə / GADTB
[14] Təbrizdə Azərbaycan bayrağı / YouTube | Kamran Ədalət
[15] South Azerbaijanis Stand Up For Karabakh: ” Karabakh is Ours, Will Remain As Such!” / southazerbaijan.com
[16] 29 azərbaycanlı fəala fiziki zorakılıq – İran həbsxanasında / teleqraf.com
[17] Tehranda erməni konsulluğuna vərəqələr yapışdırıldı / axar.az
[18] Urmiyada da Qarabağ şüarı… – VİDEO / aznews.az
[19] Rejimin stadionu mühasirəyə almasına baxmayaraq Təbrizdə Qarabağ şüarı səsləndi – Video / GADTB
[20] “Traktor” azərkeşlərindən Azərbaycana dəstək şüarları: “Qarabağ bizimdir, bizim olacaq!” – VİDEO / press.az
[21] İran maşınları Qarabağa yük daşıyır / YouTube | Vüsal Məmmədzadə
[22] Iranian trucks in Karabakh spark protest in Azerbaijan / eurasianet.org | Joshua Kucera
[23] Iran Denies Facilitating Transfer of Russian Arms to Armenia / caspiannews.com | Orkhan Jalilov
[24] Qarabağdakı müharibə; İrandakı Türk vətəndaşların üçüncü həbs dalğasının başlanğıcı / iranwire.com
[25] İran Azərbaycanında Qarabağa dəstək mitinqi sərt şəkildə dağıdılıb / Amerikanın Səsi | Hamid Məlioğlu
[26] Beş Təbrizli vətəndaş cəmi beş il həbs və 300 şallaq cəzasına məhkum edildilər / iranwire.com
[27] İran Azərbaycanında iki milli fəala bəraət qazandırılıb / Amerikanın Səsi | Hamid Məlioğlu
[28] İranda 18 türk fəalın saxlandığı deyilir / Azadlıq Radiosu
[29] The condition of Azerbaijani activists arrested in recent days / aznews.tv
[30] مراجعه جوانان در تبریز برای ثبت نام جهت آزادسازی قره باغ به کنسولگری آزربایجان شمالی / araznews.org
[31] Iran denies allowing passage of weapons into Armenia after video emerges on social media / intellinews.com
[32] Tehran Denies Sending Russian Arms To Armenia Via Iran / Radio Farda
[33] انتقال کامیونهای روسی از خاک ایران! / iribnews.ir
[34] İran səfirindən gözlənilməz açıqlamalar – RƏSMİLƏR / Baku TV – 13:49
[35] Protests Erupt In Iran Backing Azerbaijan In Nagorno-Karabakh Conflict / Radio Free Europe/Radio Liberty
[36] Təbrizdə Azərbaycan ordusuna dəstək aksiyası / Meydan TV
[37] İran polisi Ərdəbildə Qarabağa dəstək mitinqini sərt şəkildə dağıdıb / Amerikanın Səsi
[38] تشدید نگرانی‌ها در پانزدهمین روز بی‌خبری از وضعیت بازداشت‌شدگان پارک جیرال اردبیل / iranwire.com
[39] Ərdəbildə Azərbaycan Ordusuna dəstək aksiyası: 50 nəfərədək soydaşımız saxlanılıb / ayna.az
[40] Güneyli fəal Əli Xeyrcu Ərdəbil Kəşfiyyat İdarəsinə çağırılıb / Amerikanın Səsi
[41] Qarabağ muharibəsində Azərbaycanı dəstəkləyən İki Ərdabili mədəni fəal şallaq və həbs cəzasına məhkum edildi / iranwire.com
[42] “Ərdəbildə Azərbaycana dəstək aksiyası ilə bağlı iki fəalın hökmü qüvvədə saxlanılıb” / azadliq.info
[43] İranın on şəhərində keçirilən etiraz mitinqlərindən sonra ən az altmış nəfər saxlanılıb / iranwire.com
[44] “Ərdəbilli fəal işgəncələrə məruz qalıb” / Amerikanın Səsi
[45] “Iranda həbsdə olan Abbas Lisaninin ziyarət və telefon əlaqələrinə qadağa qoyulub” / Amerikanın Səsi
[46] “Abbas Lisani ona qoyulmuş qadağalara etiraz olaraq oturaq aksiya keçirib” / Amerikanın Səsi
[47] “Ərdəbildə Qarabağa dəstək aksiyası ilə əlaqədar 12 vətəndaşa ümumilikdə 15 il həbs və 888 şallaq cəzası kəsilib” / Amerikanın Səsi | Hamid Məlioğlu
[48] Təbriz 2020/10/01 – Qarbağ üçün Azərbaycan ordusuna dəstək / Oğuz TV
[49] حمله پلیس به تجمع تبریز در حمایت از جمهوری آذربایجان در جنگ قره باغ / VOA Farsi
[50] “Əkbər Mühaciri Təbrizin mərkəzi həbsxanasına köçürülüb” / Amerikanın Səsi | Hamid Məlioğlu
[51] Təbrizdə daha bir Qarabağ aksiyası / YouTube – Açıq Azərbaycan
[52] “گزارشی تازه از بازداشت شدگان اعتراضات آذربایجان به ادامه فعالیت گمرک نوردوز” / aznews.tv
[53] “Qarabağa dəstək” aksiyalarında saxlanılan qadınların adları açıqlanıb” / Amerikanın Səsi | Hamid Məlioğlu
[54] “Siyamək Kuşi: İki günə yaxın bizi döydülər, ac və susuz saxladılar” / Amerikanın Səsi | Hamid Məlioğlu
[55] Mehdili, Məhsa. 44 günlük Qarabağ savaşında Güney Azərbaycan (az.). Bakı: Azərbaycan Yüksəliş Partiyası kitabxanası. 2022. 116. ISBN 9789952377880.
[56] “İranın on şəhərində keçirilən etiraz mitinqlərindən sonra ən az altmış nəfər saxlanılıb”. / iranwire.com
[57] Tarixi Xudafərin körpüsü üzərində Azərbaycan bayrağı ucaldı / DSX Media
[58] “ایران در مرز جمهوری آذربایجان نیرو و سلاح‌ سنگین مستقر کرد – DW – ۱۳۹۹/۸/۴” / dw.com
[59] “فرمانده نیروی زمینی سپاه از شهرستان خداآفرین بازدید کرد” / irna.ir
[60] “Nəcəf Neməti: İranın Azərbaycanla sərhəddə hərbi texnika yerləşdirməsi yerli əhalinin narazılığına səbəb olub” / Amerikanın Səsi
[61] “Arazın o tayında da Əliyevin tvitini gözləyənlər var: ‘Burda hamı Qarabağdan danışır’” / Azadlıq Radiosu
[62] “تجمع در تهران و تبریز در حمایت از جمهوری آذربایجان”. / independentpersian.com
[63] تظاهرات در تهران و تبریز در حمایت از جمهوری آذربایجان / al-ain.com
[64] “İran Azərbaycanında ‘Qarabağ bizimdir’ plakatını nümayiş etdirən vətəndaşın mağazası möhürlənib” / Amerikanın Səsi
[65] Güney Azərbaycanda İrandan Ermənistana silah-sursatın daşınmasına etirazlar bazar günü keçiriləcək / GADTB
[66] “Vədud Əsədi Rəşt həbsxanasına köçürülüb” / iranwire.com
[67] “GADTB başqanı Əjdər Tağızadənin Azərbaycan ordusunun Ermənistanın cəbhədə təxribatına layiqli cavabı ilə bağlı bildirişi” / GADTB
[68] “بیانیه جمعی از سینماگران آذربایجانی ایران در حمایت از آزادی قره‌باغ؛ به اشغال قره‌باغ خاتمه دهید” / aznews.tv
[69] Güneydə “Biz Azərbaycanın ÖZÜYÜK, qardaşı DEYİLİK” adlı KAMPANİYAYA MİNLƏRLƏ HƏMVƏTƏNİMİZ QOŞULDU / Kanal 13
[70] “”We are Azerbaijan” campaign is gaining popularity • Aznews TV” / aznews.tv
[71] “Qaşqay türkləri bəyanat yaymaqla Ermənistanın Azərbaycana hərbi təcavüzünü pislədilər” / GADTB
[72] Urgent action / Amnesty International
[73] بیانیه جمعی از شاعران و نویسندگان آذری ایران در حمایت از آزادسازی قره باغ / qafqaz.ir
[74] “Bir qrup güneyli feminist Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı bəyanat yayıb” / Amerikanın Səsi | Əlirza Quluncu
[75] “Azərbaycan Tələbə Hərəkatının son Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı bəyanatı” / GADTB
[76] “Azərbaycanlılar Vaşinqtonda etiraz aksiyası keçirib” / Amerikanın Səsi | Hamid Məlioğlu
[77] “İranda Qarabağa dəstək mitinqlərində həbslərə etiraz olaraq Ərdəbil divarlarında şüarlar yazılıb” / Amerikanın Səsi
[78] “Azərbaycanlı hüquq müdafiəçiləri fəalların həbsi ilə bağlı İrana müraciət ünvanlayıb” / Amerikanın Səsi | Türkan Bəşir
[79] “Şuşanın azad edilməsi İran rejimini qorxuya saldı-Şəkil” / GADTB
[80] “Güney Azərbaycan şəhərlər Şuşanın azad edilməsini bayram etdi-Video” / GADTB
[81] “Güney Azərbaycan şəhərlər Şuşanın azad edilməsini bayram etdi-Video” / GADTB
[82] “Ermənipərəst İran rejimi Şuşanın azad edilməsinə sevindiyinə görə Əli Hüseynnəjad Əsli həbs edib” / GADTB
[83] “İran Azərbaycanında Qarabağ şənliklərində iştirak edənlər həbs edilir” / Amerikanın Səsi | Hamid Məlioğlu
[84] “Qarabağ müharibəsi bitdikdən sonra ən az 13 nəfər qoyun qurban kəsdikləri üçün tutuldular” / iranwire.com
[85] “Qarabağ müharibəsi bitdikdən sonra ən az 13 nəfər qoyun qurban kəsdikləri üçün tutuldular” / iranwire.com
[86]  “Pərviz Yari: İran Azərbaycanında mədəni fəallar çətin bir il yaşadılar” / Amerikanın Səsi | Əlirza Quluncu
[87]  “Jalə Təbrizli: Artıq BMT-də İran Azərbaycanının problemlərini daha çox səsləndirməyə imkanımız var” / Amerikanın Səsi | Əlirza Quluncu

Bu yazı www.milliyyet.info websitesinden alınarak Azerbaycan Türkçesinden İstanbul Türkçesine aktarılmıştır.